صنیع الملک
از آثار استاد صنیع الملک مربوط به این سالها، تصویری از فرخ خان امین الدوله غفاری (69-1268 ﻫ .ق. سال اثر)، با رقم «نقاشباشی» تصویر آبرنگ «شاهزاده ای با دوستان و اطرافیانش» در سال 1276 ﻫ .ق. در چمن سلطانیه به دستور ناصرالدین شاه نقاشی شده و رقم «هوالله، ابوالحسن نقاشباشی غفاری کاشانی» دارد. از این تابلو آثار شگفتی و بروز قدرت پرتره سازی و شبیه کشی ابوالحسن خان و نمایش حالات و روحیات صاحب قیافه نمایان است و راهی را که پس از آن نقاشی در پیش گرفت، مشخص می سازد.این اثر در مجموعه کاخ موزه گلستان محفوظ است. لازم به ذکر است که این تابلو یک بار نیز به سرقت رفته و در تاریخ 19 اکتبر 1990/1369 در مؤسسه حراج کریستن لندن به حراج گذاشته شد، مسئولین میراث فرهنگی به محض اطلاع اقدامات حقوقی توقیف حراج تابلو و استرداد آن را به عمل آوردند .
ابوالحسن خان غفاری کاشانی (صنیع‌الملک) کیست؟
میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری یکی از خاندان های بزرگ کاشان که نسب خود را به ابوذر غفاری -یکی از صحابه حضرت رسول اکرم (ص)- می رسانند، خاندان «غفاری» است.از این خاندان: صاحبان سمت قضاوت، حکومت، سیاست، طبابت، کتابت و صناعت فراوان به ظهور آمده، بخصوص از میان افراد آن، هنرمندان بزرگی برخاسته اند که هنر میهن خود را گاهی چند فرا پیش برده، بی گمان در سیر تحول و ترقی هنر نقاشی ایران در دو قرن اخیر تأثیر فراوان داشته اند.
از جمله آنان می توان از ابوالحسن المستوفی الغفاری، ابوالحسن صنیع الملک غفاری، ابوالحسن ثالث (یحیی غفاری، پسرابوالحسن صنیع الملک غفاری)، علیرضا غفاری، مسعود غفاری، ابوتراب غفاری و محمد کمال الملک غفاری، نقاشی مشهور و معروف نام برد. نیای بزرگ خاندان غفاری، قاضی عبدالمطلب غفاری کاشانی است که از رجال مهم کاشان بوده، در شورای دشت مغان که برای برگزیدن نادر به پادشاهی ایران برپا شده بود، نمایندگی کاشان و نطنز را داشته است و تصویر او درحالی که بر اسبی سوار شده و عازم شورای مزبور است توسط ابوالحسن المستوفی الغفاری، یکی از نواده های او ، در سال 1209 ﻫ .ق. نقاشی شده که اینک در مجموعه خاندان غفاری محفوظ است.
یکی از فرزندان قاضی عبدالمطلب غفاری، قاضی احمد (سمت قضاوت شهر کاشان را به عهده داشته) و فرزند قاضی احمد، میرزا معزالدین محمد بوده که از طرف کریم خان زند سمت حکومت کاشان و نطنز واداشته، معزالدین محمد نیز سه فرزند داشت که نخستین آن میرزا احمد بوده، دومی میرزا ابوالحسن نام داشته که کتابی به نام «گلشن مراد» در تاریخ زندیه به نام علی مرداخان زند تألیف کرده است و شغلش نقاشی بوده و سومین فرزند میرزا معزالدین محمد، میرزاعبدالمطلب همنام نیای بزرگ خود بوده، ایشان نیز صاحب دو فرزند ذکور به نام های میرزاابوالقاسم و میرزامحمد که میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک و میرزا بزرگ (پدر میرزا ابوتراب نقاش باشی و میرزا محمد کمال الملک) و میرزاعلیرضا، هر سه فرزند میرزا محمد مذکور بوده اند. بدین گونه، میرزاابوالحسن اول عم پدر ابوالحسن ثانی (صنیع الملک، نقاش اثر امیرکبیر در صاحبقرانیه) و ابوالحسن ثانی (صنیع الملک) عموی ابوتراب و کمال الملک و پدر ابوالحسن ثالث (یحیی خان غفاری) بوده است.
شرح زندگی صنیع الملک
میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی، ملقب به صنیع‌الملک، یکی از برجسته‌ترین نقاشان و هنرمندان دوره قاجار بود. او در حدود سال ۱۲۲۹ هجری قمری در کاشان متولد شد و پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی، برای فراگیری هنر نقاشی نزد استاد مهرعلی اصفهانی، نقاش دربار فتحعلی شاه قاجار، به تهران رفت.
آغاز فعالیت هنری و ورود به دربار
- استعداد و ذوق ذاتی میرزا ابوالحسن خان باعث شد که به سرعت در هنر نقاشی پیشرفت کند و در ردیف نقاشان ماهر آن دوره قرار گیرد.
- در سن ۲۹ سالگی، او موفق به کشیدن تابلوی رنگ روغنی از چهره محمد شاه قاجار شد و به این ترتیب، به عنوان یکی از نقاشان دربار او شناخته شد.
- این تابلو که قدیمی‌ترین اثر شناخته شده از اوست، اکنون در مجموعه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.
سفر به اروپا و تأثیرپذیری از هنر غربی
- در اواخر دوره محمد شاه، میرزا ابوالحسن خان برای تکمیل دانش هنری خود به ایتالیا سفر کرد.
- در این سفر، او آثار نقاشان بزرگ اروپایی، به ویژه هنرمندان دوره رنسانس، را از نزدیک مشاهده کرد و با سبک‌های نقاشی غربی آشنا شد.
- او مدتی در هنرستان‌ها و موزه‌های رم، فلورانس و واتیکان به تحصیل و مطالعه پرداخت و از آثار هنرمندان ایتالیایی نسخه‌برداری کرد.
- میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک چندین تابلو اروپایی را از روی کار هنرمندان اروپایی کپی کرد مثل تابلوی «مدونای “مادونا” فولینیو La Vievge Dite De Foligno» اثر رافائیل در واتیکان، تابلوی «عروج مسیح به آسمان» اثر رافائیل (این اثر در دست خانواده معیرالممالک بوده و هست)، که البته اثر اولی را به قدری استادانه کپی کرده که بعضی از استادان فن، کپی را براصل اثر ترجیح داده اند.
- از سفر فرنگ مقداری وسایل نقاشی و باسمه های رنگی و گراورهای فراوان از کارهای استادان اروپایی با خود به ایران آورد که بعدها در تکمیل هنرستان نقاشی که خود مؤسس آن بود مورد استفاده قرار گرفت.
- درباره تاریخ شروع سفر او، بین کسانی که راجع به او نوشته اند، اختلاف است، خان ملک ساسانی سفر او را به حدود 1256ﻫ .ق. در سن سی سالگی نوشته و تاریخ مراجعت او را در سال 1262ﻫ .ق. می داند. ولی از روی آثار او مثل تابلویی که از حاجی میرزا آقاسی کشیده گفته می شود که میرزا ابوالحسن خان در تاریخ 1262 ﻫ .ق. در ایران بوده و مسافرت او به ایتالیا پس از این تاریخ یا در اواخر همان سال انجام گرفته است.
بازگشت به ایران و فعالیت‌های هنری در دربار ناصرالدین شاه
- میرزا ابوالحسن خان در سال ۱۲۶۶ هجری قمری، در سال دوم سلطنت ناصرالدین شاه، از سفر اروپا به ایران بازگشت.
- پس از فوت استاد محمد ابراهیم، نقاشباشی دربار، ناصرالدین شاه این سمت را به ابوالحسن غفاری اعطا کرد.
- او از آن پس به عنوان نقاشباشی دربار به فعالیت‌های هنری خود ادامه داد و آثار ارزشمندی خلق کرد.
ویژگی‌های آثار میرزا ابوالحسن غفاری
- آثار اولیه او تحت تأثیر سبک نقاشان اصفهانی بود، اما پس از سفر به اروپا، تأثیر هنر غربی در آثارش مشهود است.
- او در زمینه‌های مختلف نقاشی، از جمله پرتره، نقاشی‌های تاریخی و منظره، آثار برجسته‌ای خلق کرد.
- مهارت او در طراحی، رنگ‌آمیزی و استفاده از نور و سایه، آثارش را متمایز می‌کند.
میرزا ابوالحسن غفاری صنیع‌الملک، با تلفیق هنر سنتی ایرانی و هنر غربی، نقش مهمی در تحول نقاشی ایران در دوره قاجار ایفا کرد و آثار او به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند از هنر ایرانی شناخته می‌شوند.
آثار صنیع الملک
میرزا ابوالحسن غفاری، معروف به صنیع‌الملک، نه تنها به عنوان یک نقاش برجسته در دوره قاجار شناخته می‌شود، بلکه در زمینه‌های دیگری نیز فعالیت‌های قابل توجهی داشته است. در اینجا به برخی از جنبه‌های دیگر زندگی و آثار او اشاره می‌کنیم:
پرتره منسوب به امیرکبیر
- در میان آثار باقی‌مانده از ابوالحسن خان، پرتره‌ای وجود دارد که به اشتباه به امیرکبیر نسبت داده شده است.
- با توجه به پرتره‌ای که محمدابراهیم خان در سال 1265 هجری قمری از امیرکبیر ترسیم کرده است، می‌توان گفت که این پرتره متعلق به شخص دیگری است.
- با این حال، این تصویر آبرنگ، نمونه‌ای ارزشمند از پرتره‌هایی است که ابوالحسن خان نقاشباشی خلق کرده است.
- متاسفانه، این اثر در حال حاضر در وضعیت نامناسبی قرار دارد.
مجمع دارالصنایع
- میرزاتقی خان امیرکبیر، صدراعظم ناصرالدین شاه، در دوره کوتاه صدارت خود، طرحی برای تأسیس مدرسه‌ای به نام «مجمع دارالصنایع» ارائه کرد. هدف از این طرح، تربیت و تشویق هنرمندان و صنعتگران و ترویج صنایع داخلی بود.
- پس از مرگ امیرکبیر، این طرح به ثمر رسید و مجمع دارالصنایع در سرای بزرگی در انتهای بازار توتون‌فروشان، در جنوب غربی سبزه میدان، تأسیس شد.
- در این سرا، هنرمندان و صنعتگران در حجره‌های مختلف به ساخت و تولید آثار هنری و صنعتی مشغول بودند.
- حجره نقاشان یکی از حجره‌های این سرا بود که میرزا ابوالحسن خان نقاشباشی و شاگردانش در آن به فعالیت می‌پرداختند.
کتاب هزار و یک شب
- یکی از مهم‌ترین پروژه‌های هنری که در مجمع دارالصنایع انجام شد، نقاشی، تذهیب و صحافی کتاب نفیس «هزار و یک شب» بود.
- این کتاب خطی در شش مجلد، به دستور ناصرالدین شاه و به مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک تهیه شد.
- برای تهیه این مجموعه نفیس، 42 هنرمند به مدت 7 سال زحمت کشیدند.
- این هنرمندان شامل 34 نقاش، 7 مجلدساز، مذهب و صحاف بودند.
- سرپرستی نقاشان بر عهده میرزا ابوالحسن خان غفاری، سرپرستی تذهیب و ترصیع بر عهده میرزا عبدالوهاب و میرزا علی محمد، و سرپرستی صحافی بر عهده میرزا علی صحاف بود.
- میرزا محمدحسین تهرانی، خطاط معروف آن دوره، کتابت این اثر را بر عهده داشت.
- این مجموعه نفیس، با 2280 صفحه، شامل نقاشی‌های آبرنگ زیبا و تذهیب‌های نفیس است و یکی از شاهکارهای هنر قاجار محسوب می‌شود.
صنیع الملک و روزنامه وقایع اتفاقیه
- علاوه بر نقاشی، میرزا ابوالحسن خان در زمینه چاپ و انتشار نیز فعالیت داشت.
- ناصرالدین شاه ریاست دارالطباعه و اداره امور چاپ و انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه را به ایشان سپرد.
- شاه از او خواست تا روزنامه را به شکل آبرومندتری منتشر کند و در هر شماره، تصاویری از رجال، مناظر تهران و وقایع مهم را چاپ کند.
میرزا ابوالحسن غفاری صنیع‌الملک، با استعداد و تلاش خود، نقش مهمی در ارتقای هنر و فرهنگ ایران در دوره قاجار ایفا کرد.
ناصرالدین شاه و شاهزادگان
از دیگر کارهای استاد، نقاشی تصویری بزرگ از «ناصرالدین شاه و شاهزادگان در حال درباری به هنگام جلوس و تشکیل صف سلام نوروزی» در ازاره تالار پذیرایی عمارت محمدکاظم نظام الملک در ضلع جنوبی میدان بهارستان، فرزند میرزا آقاخان اعتمادالدوله نوری صدراعظم ناصرالدین شاه پس از امیرکبیر بود. استاد این نقاشی را در سال 1273 ﻫ .ق. به پایان رساند. نقاشی های این تالار، مرکب از هفت پرده و شامل 84 صورت است که در یک قسمت آن ناصرالدین شاه قاجار در خدود 25 سالگی با لباس رسمی و جواهرات در حالی که بر تخت خورشید (تخت طاووس) جلوس کرده نشان می دهد و در قسمت های دیگر شاهزادگان و وزرا و سفرا و امرای لشکر و ایلخانان و اعیان و معاریف با لباس های رسمی و جبه و شال و کلاه نقاشی شده اند، این پرده ها در حال حاضر در موزه ملی ایران است.
فعالیت های دیگر صنیع الملک
میرزا ابوالحسن غفاری، معروف به صنیع‌الملک، هنرمندی چندوجهی بود که علاوه بر نقاشی، در زمینه‌های دیگری نیز فعالیت‌های ارزشمندی انجام داد. در اینجا به برخی از جنبه‌های دیگر زندگی و آثار او اشاره می‌کنیم:
آثار دیگر:
- پرتره میرزا آقاخان نوری (۱۲۷۱ هجری قمری)
- پرتره عباسقلی خان معتمدالدوله
- پرتره معیرالممالک
- پرتره حکیم‌باشی
- پرتره معین‌الدین میرزا
- پرتره کیومرث میرزا ملک‌آرا با رقم «ابوالحسن غفاری نقاشباشی کاشانی فی سنه ۱۲۷۳»
- شمایل حضرت علی (ع) (وقایع اتفاقیه، شماره ۳۱۷، رجب ۱۲۷۳)
فعالیت در زمینه چاپ و انتشار:
- ابوالحسن خان در اروپا علاوه بر تکمیل رشته نقاشی، در امور چاپ لیتوگرافی نیز تحصیل کرد و اطلاعات مفیدی با خود به ایران آورد.
- در سال ۱۲۷۷ هجری قمری، ریاست دارالطباعه و اداره امور چاپ و انتشار «روزنامه وقایع اتفاقیه» به او واگذار شد.
- روزنامه مذکور تا شماره 471 به طور هفتگی و شماره 472 با نام «روزنامه وقایع» منتشر و از شماره 473 با عنوان «روزنامه دولت علیه ایران» به مدیریت و نقاشی میرزا ابوالحسن خان غفاری منتشر گردید.
- ناصرالدین شاه از او خواست که روزنامه را به شکلی آبرومندانه و بهتر منتشر کند و در هر شماره، تصاویری از رجال، شخصیت‌های درباری و سیاسی، مناظر تهران و وقایع مهم را چاپ کند.
- اولین شماره روزنامه دولت علیه ایران، تصویر میرزا ابوالحسن خان نقاشباشی را به قلم خود او به ارمغان داشت.
- در شماره 472 به تاریخ پنجشنبه 26 صفر1277 درباره میرزاابوالحسن خان چنین آمده است. «چون میرزا ابوالحسن خان نقاشباشی، در فن نقاشی مهارت کامل حاصل کرده لیاقت و قابلیت خود را در حضور همایون به درجه شهود و وضوح رسانده، خاصه در چاپ تصویر که از جمله فنون معظمه است مهارت دارد لهذا خدمت طبع روزنامه دارالخلافه را همایون شاهنشاهی به عهده او محول فرمودند.
- در همین شماره تصویر نقاشباشی و در زیر تصویر او، عکسی از دستگاه چاپ لیتوگرافی که روزنامه و تصاویر به وسیله آن به چاپ می رسیده، چاپ شده است.
- پس از نه ماه انتشار «روزنامه دولت علیه ایران» سعی و مهارت ابوالحسن خان نقاشباشی در تغییر وضع و نفاست طبع آن، منظور نظر ناصرالدین شاه قرار گرفته، او را در قبال این حسن خدمت به اعطای لقب «صنیع الملک» و خلعت و انعام شایسته تشویق و ترغیب کرد (روزنامه دولت علیه ایران، ش 491، مورخ دهم ذیقعده 1277).
تأسیس هنرستان نقاشی:
- میرزا ابوالحسن خان در جنب ارک دولتی، نخستین هنرستان نقاشی را در ایران تأسیس کرد (روزنامه دولت علیه ایران، شماره ۵۱۸، سوم شوال ۱۲۷۸ هجری قمری).
درگذشت و میراث:
- این استاد و نقاش برجسته در اوایل سال ۱۲۸۳ هجری قمری، بر اثر سکته ناگهانی درگذشت.
- صنیع‌الملک سه فرزند به نام‌های اسدالله خان، سیف‌الله خان و یحیی خان از خود به یادگار گذاشت.
- از میان فرزندان یحیی خان ذوق و استعداد از پدر به ارث برده و شباهت تمامی از نظر چهره به او داشت و از طرف ناصرالدین شاه به «ابوالحسن ثانی» مخاطب شده و تمام آثار نقاشی خود را با این عبارت رقم زده و به این اسم شهرت یافت.
- نظری به اسلوب کار و شیوه نقاشی و سبک هنر ابوالحسن خان نشان می دهد که وی یک هنرمند ناتورالیست بوده همه مناظر طبیعت را به همان صورت و شکلی که می دیده بیان می کرده است.
صنیع‌الملک با آثار و فعالیت‌های خود، نقش مهمی در تاریخ هنر و فرهنگ ایران ایفا کرد.
دیدگاهتان را بنویسید