سبک مینیاتور ایرانی

کمتر کسی است که در زندگی خود با نقاشی‌های مینیاتور ایرانی برخورد نکرده باشد یا حتی برای یک‌بار نام استاد فرشچیان و اثر بی‌همتای او یعنی عصر عاشورا را نشنیده باشد. با این حال این سبک نقاشی ایرانی مینیاتوری برای نشان دادن اسناد و نسخه‌های خطی و کمک به کسانی که سواد نداشتند، قبل از اختراع چاپ، پایه‌گذاری شد و به انتقال داستان و معنی کلمه نوشته شده کمک کرد.بیشتر ایرانیان، نقاشی ایرانی مینیاتور را می‌شناسند اما بهتر است که عمیق‌تر و به‌طور صحیح این هنر زیبا را بشناسیم.

در همین ابتدا باید بگوییم که نقاشی مینیاتور، ارتباطی با اندازه نقاشی ندارد. این را از این جهت می‌گوییم چون گاهی فرض می‌شود نقاشی‌هایی که در ابعاد بسیار کوچکی خلق می‌شوند، باید با نام مینیاتوری از آن‌ها یاد شود؛ در صورتی که می‌توان این سبک را در ابعادی به اندازه یک دیوار بسیار بزرگ نقاشی کشید. پس ریشه کلمه Miniature هیچ ارتباطی با اندازه ندارد.

نقاشی مینیاتور چیست؟

مینیاتور در لغت به معنی کوچک تر نشان دادن است و مخفف شده کلمه فرانسوی «مینی موم ناتورال» است که حدوداً از دوره قاجاریان در زبان فارسی امروز مصطلح گردید. در حال حاضر در ایران به نقاشی های ایرانی، چه قدیم و چه جدید، که از سبک و روش اروپایی پیروی نکرده و دارای خصوصیات نقاشی سنتی باشند، نقاشی مینیاتور می گویند و این تعریف به صورت یک غلط بین ما پذیرفته شده است.

نقاشی مینیاتور که به اعتقاد اکثر محققان در ایران تولد یافته و بعد به چین راه برده است، از دوره مغول به صورت تقریباً کامل تر به ایران بازگشته و هنرمندان ایرانی، تلاش بی شائبه ای را در تکمیل و توسعه آن صرف کرده اند. نقاشی مینیاتور از جمله هنرهایی است که قابلیت به تصویر درآوردن تمامی طبیعت را در قالبی کوچک دارد.

مینیاتوریست، هنرمندی است که آن چه را خود می اندیشد، یا می پندارد که بیننده علاقه مند به دیدن آن است، تجسم می بخشد و به هیچ وجه تابع مقررات و قوانین حاکم بر فضای نقاشی نیست. مکاتب نقاشی مینیاتورهای ایرانی، از اولین قرون بعد از اسلام آغاز شده است. نقاشی مینیاتور ایرانی در قرون اولیه بعد از ظهور اسلام، در ترکیب با خط عربی تداوم یافته و بهترین نسخه های قرآن کریم را هنرمندان مبتکر ایرانی نوشته اند و به تزئین و تذهیب مصحف شریف پرداخته اند.پ

معروف ‌ترین نقاشی‌‌های مینیاتور ایرانی را در کجا ببینیم؟

برای کسانی که به تازگی تحت آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی قرار گرفته‌اند، بسیار جذاب و آموزنده است که آثار فاخر این رشته را از نزدیک ببینند. حتی اگر هنرجوی این رشته نباشید، با اندک درکی از هنر و صرفا از منظر زیبایی شناسی نیز نمی‌توانید از کنار آثار نقاشی مینیاتوری به سادگی بگذرید.

برای دیدن بهترین نمونه‌های نگارگری یا تذهیب ایرانی سری به چهل ستون اصفهان بزنید. اصفهان پایتخت صفویه بوده است و نگارگری و آموزش مینیاتور در آن دوران بسیار رواج داشته است. هشت بهشت، عالی قاپو، چهل ستون و بازار قیصریه، آینه زیباترین مینیاتورهای ایرانی هستند. معماری خاص اصفهان در دنیا شهرت دارد و تلفیق این معماری با تذهیب، آثاری بی‌بدیل خلق کرده است.

تلفیق مینیاتور با دیگر هنرهای ایرانی

مینیاتور در ایران از همان آغاز با هنرهای دیگر مانند مجسمه‌سازی، معماری و شعر عجین شده بود. سپس رنگ و بوی مذهب به خود گرفت و حاشیه کتب مذهبی قدیمی با نگارگری تزیین شد. نقاشان کهن، با آموزش مینیاتور به کسانی که در دیگر صنایع و حرفه‌ها تبحر داشتند، زمینه ساخت آثار فاخری را پدید آوردند. تلفیق نگارگری و نقاشی مینیاتوری با معرق، منبت، هنر قلم‌زنی، خاتم‌کاری، فرش‌بافی، گلیم‌بافی، نقطه‌کوبی، میناکاری، ترمه‌دوزی، درب و پنجر‌ه‌سازی، کاشی‌سازی و انواع وسایل بلوری، سفالی، سرامیکی و فلزی سندی بر این ادعاست.

تاریخچه

تاریخچه دقیق نقاشی مینیاتور ایرانی را کسی نمی‌داند. برخی معتقدند باید ریشه آن را در عصر غار نشینی جستجو کرد؛ چراکه آثاری از این نقاشی را در دیواره‌های غارهای بسیار قدیمی‌کشف نموده‌اند. طبق این ادعا، آموزش مینیاتور و آثاری با این سبک، قدمتی ۸ تا ۱۰ هزار ساله دارد و سند آن نیز نقاشی‌های صحنه شکار در غارها، کوه‌ها، سنگ‌ها و کوهپایه‌های منطقه لرستان است. برخی دیگر آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی را به مانی، پیامبر نقاش نسبت می‌دهند. بعد از حمله مغولان به ایران، نقاشی مینیاتور ایرانی تحت تاثیر فرهنگ و هنر شرق آسیا قرار گرفت. این واقعیت را آثار چهره نقاشی شده و به‌جا مانده از آن دوران به‌خوبی بیان می‌کند.

طبق مطالبی که بیان شد، پیش از اسلام هنر مینیاتور وجود داشته و آموزش آن نیز به طور محدودی انجام می‌شده است که سبب شد، این هنر چندین هزار سال تداوم داشته و در آثار باستانی امروز نیز به چشم می‌خورد، اما اوج هنر مینیاتور را باید در دوران اسلامی جست. در دوران اسلامی مدارس ویژه‌ای برای آموزش نگارگری پدید آمدند و شکوفایی این سبک از نقاشی را رقم زدندند. مدارس مظفریان، تبریز، شیراز و بغداد را باید سردمداران آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی برشمرد که در تصویر کشیدن داستان‌های حماسی شاهنامه فردوسی، اشعار سعدی، حافظ و نظامی همت ویژه‌ای به‌کار بستند.

مینیاتور ایرانی با موضوعات اساطیری و مذهبی، پیوندی ویژه دارد، تاجایی‌که هنر نقالی و پرده‌خوانی نیز با استفاده از نقاشی مینیاتور تکمیل می‌شد. دوران طلایی مینیاتور ایرانی پس از صفویه رو به افول نهاد؛ چراکه پادشاهان زمان، در هنرهای غربی حل شده بودند و آموزش مینیاتور دیگر برای اساتید به‌صرفه نبود و هیچ حمایتی از اهالی این هنر نمی‌شد.

تفاوت مینیاتور ایرانی با اروپا و شرق آسیا

مینیاتور در میراث اروپا و برخی کشورهای شرق آسیا نظیر چین هم وجود دارد، اما نقاشی مینیاتور ایرانی ویژگی‌هایی دارد که منحصر به فرد است. از جمله این تفاوت‌ها باید به جزئی‌نگری نقاشان اشاره کرد. در مینیاتور ایرانی هیچ جزئیاتی از قلم نمی‌افتد و باوجود این‌که یک صحنه بزرگ در قالبی کوچک به نمایش گذاشته می‌شود، اما آن‌قدر نکات زیبا و ظریف در آن وجود دارد که باید برای درک این اثر هنری، شش‌ دانگ حواستان را جمع کنید! همین دقت به جزئیات در آموزش نقاشی مینیاتور به هنرجویان نیز تعلیم داده می‌شود.

به عنوان مثال در پرده‌خوانی‌ها و نمایش‌های روحوضی، معمولا نقال، پرده‌ای را نصب می‌کرد و در برابر آن می‌ایستاد و شرح قصه می‌داد. این پرده حاوی تصاویری مینیاتوری از واقعه روز عاشورا، داستان لیلی و مجنون، رستم و سهراب، گذر سیاوش از آتش و یا سایر داستان‌های اساطیری و آیینی بود. در این پرده‌ها، چندین صحنه از یک داستان بدون جداکننده در کنار هم ترسیم می‌شد، اما جزئی‌ترین ویژگی‌های چهره، لباس، صحنه و طبیعت از قلم نقاش پنهان نمی‌ماند، تاجایی‌که برای دیدن همه جزئیات یک پرده مینیاتوری قدیمی، شاید لازم باشد دست به ذره بین شوید!

طبق آن‌چه گفته شد، ویژگی خاص دیگر مینیاتور ایرانی، رعایت نکردن پرسپکتیو است. صحنه‌های متنوعی بدون هیچ قاعده خاصی روی هم قرار گرفته‌اند و این شاخصه فقط در نگارگری ایرانی به‌چشم می‌خورد.

نکته بعدی این‌که مینیاتور، یک اثر هنری جداگانه نیست، بلکه در نسخ خطی، دیوارنبشته‌ها، ظروف کهن، قاب آینه‌ها، حواشی کتاب شعر، قرآن‌های گران‌قیمت، قلمدان‌ها و حتی زیورآلاتی مانند مدال گردنبندها نیز دیده شده است. خوب است بدانید که مینیاتور ایرانی مشترکا با کشورهای ترکیه، ازبکستان و جمهوری آذربایجان با عنوان میراث فرهنگی ناملموس در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.

بزرگان نقاشی مینیاتور

هنرمندان بزرگ نقاشی مینیاتور عبارتند از: «رضا عباسی» که مربوط به دوره صفوی است. «سلطان محمد» و «میرزا علی» جزو نگارگر های تراز اول قدیم هستند. «محمود فرشچیان» و «محمدباقر آقامیری» هم جزو بزرگان عرصه نگارگری جدید هستند.

روشهای مختلف طراحی مینیاتور:

شیوه های نقاشی مینیاتور در ایران بسیار متنوع است. هر یک از استادان معروف نقاشی مینیاتور، تغییراتی در روش و شیوه هایی که قبل از خود متداول بوده، وارد نموده اند. این روشها را در طراحی می توان بطور کلی به سه دسته تقسیم کرد :

1-  طراحی مینیاتور رنگی:

در این طرحهای مینیاتوری، در بعضی از قسمتها رنگ بکار رفته است. در این شیوه از نقاشی مینیاتور، از رنگ طلائی حتماً استفاده شده است. زمینه ی طرح به حال خود باقی می ماند قسمتهای مختصری از نقاشی مینیاتور که رنگی است، از رنگهای جسمی و روحی همراه با هم استفاده شده ولی اکثر کار با خطوط قلم مو طراحی شده است. طرحهای رنگی مینیاتور بیشتر در دوره ی صفوی، در آثار رضا عباسی متداول گردید.

2-  طراحی بدون رنگ:

اینگونه طرحهای نقاشی مینیاتور بطوری که از نام آن مشخص است فقط با قلم مو و رنگ سیاه روی زمینه های روشن کار می شود. این روش در تمام دوران مینیاتور ایران وجود داشته است. گاهی هم به جای رنگ مشکی از رنگهای تیره مثل رنگ قهوه ای، قرمز و آبی استفاده شده است.

3- طراحی سفید قلم:

طرحهایی مینیاتوری که با قلم مو و رنگ سفید، روی کاغذ یا صفحه ی تیره رنگ کار شده باشد، طراحی سفید قلم نامیده می شود. در ابتدا این روش نقاشی مینیاتور، بیشتر برای تزئین و طراحی روی جلد های روغنی که اکثراً سطح آنها مشکی بود، استفاده می شد. علاوه بر رنگ سفید، گاهی هم مختصر رنگ طلائی و یا رنگهای روشن دیگر، در اینگونه طراحی ها استفاده می شود.

موضوع نقاشی های مینیاتور

موضوع نقاشی مینیاتور، معمولاً شکار و شکارچیان، حیوانات مختلف، پرندگان، اژدها، سیمرغ و اژدها، فرشتگان، دیوان، دراویش، چوپانان همراه با گوسفندان خود، استاد و شاگرد، جوانان در حالتهای مختلف نشسته و ایستاده، زندگی روستایی و کشاورزی و اتفاقات مهم  تاریخی است و گاهی برای تزئین حاشیه ی اشعار و نوشته های کتب خطی نیز از نقاشی مینیاتور استفاده شده است.

برای آموزش از کجا شروع کنیم؟

اگرچه ویروس منحوس کرونا، دو سال است که دست از سر مردم جهان برنمی‌دارد و هربار با یک شکل و شیوه جدید، تلاش می‌کند تا شمار قربانیان خود را افزایش دهد، اما از طرفی زمان در خانه ماندن و تفریحات تک نفره را افزایش داده است و این فرصت، برای کسانی که روزهای مداوم و ساعات طولانی در محل کار حاضر می‌شدند، بسیار مغتنم است! به‌طوری‌که اینک وقت بیشتری برای کتاب خواندن، فیلم دیدن و یا پرداختن به هنر مورد علاقه‌شان دارند! کرونا، بازار آموزش‌های مجازی را حسابی داغ کرده است تا دیگر بهانه‌ای برای نپرداختن به آنچه که دلتان می‌گوید، نداشته باشید!

بنابراین اگر شما هم از شیفتگان مینیاتور هستید و مترصد فرصتی بودید تا تحت آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی قرار بگیرید، اکنون بهترین زمان است! شاید بد نباشد که بدانید برای شروع یادگیری مینیاتور نیازی به هیچ‌ پیش‌نیازی ندارید و در روند آموزش مینیاتور، اساتید، موارد مورد نیاز را به شما خواهند آموخت.

مراحل آموزشی

کافی است با یک جستجوی ساده در اینترنت، یکی از معتبرترین مراکز آموزش نقاشی مینیاتور را پیدا کنید و در دوره‌های مجازی آن ثبت نام نمایید. آموزشگاه‌های معتبری که به‌طور تخصصی در زمینه آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی فعال هستند، با برگزاری کلاس‌های مجازی، خدمات خود در دوران قرنطینه و شیوع کرونا را تداوم می‌دهند. شما می‌توانید پس از سفید شدن وضعیت در صورتی که محل زندگی‌تان به آموزشگاه نزدیک باشد، در کلاس‌های حضوری نیز شرکت کنید.

در دوره آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی ضمن اینکه با مفاهیم خاص این رشته، تاریخچه و تعریف هنر مینیاتور آشنا خواهید شد، تحت آموزش طراحی هندسی قرار خواهید گرفت و در مرحله نخست، مدادزنی را می‌آموزید و تمرینات ویژه‌ای برای شما در نظر گرفته می‌شود تا در مدادزنی طرح اصلی، مهارت یابید. مدادزنی معمولا به وسیله اتود یا مداد فشرده انجام می‌شود.

در مرحله بعدی از آموزش نقاشی مینیاتور، اساتید، قلم‌گیری را با شما کار خواهند کرد و تمریناتی به شما ارائه می‌دهند تا در این بخش نیز به توان قابل قبولی دست پیدا کنید. شما در طی آموزش مینیاتور، مرتبا اصول اولیه و فنون را تمرین و یادآوری خواهید کرد و با طراحی المان‌های اصلی نقاشی نظیر درخت، ابر و چهره آشنا خواهید شد.

فراموش نکنید آن‌چه موجب پیشرفت شما در این هنر خواهد شد، تمرین، تمرین و باز هم تمرین بسیار است. در روند آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی، پس از آن‌که طراحی جزئیات ابتدایی را آموختید، وارد مرحله ساخت و پرداخت می‌شوید. پس از پرداخت، رنگ‌آمیزی نقاشی مینیاتور به شما تعلیم داده می‌شود.رنگ‌آمیزی با گواش، مرکب، آبرنگ و رنگ آکرولیک از جمله مواردی است که در نقاشی مینیاتور کاربرد دارد. هنرجو به صورت تک تک و تلفیقی، رنگ‌آمیزی با این موارد را می‌آموزد و همین‌طور که در ساخت و پرداخت، مهارت می‌یابد، تسلطش بر رنگ‌آمیزی نیز افزایش پیدا می‌کند.

وسایل مورد نیاز نقاشی مینیاتور

اگر علاقمند به یادگیری مینیاتور به عنوان یک هنر هزاران ساله ایرانی هستید، خوب است بدانید که برای آموزش مینیاتور، تذهیب یا نگارگری به چه ابزار و وسایلی نیاز دارید.همان‌طور که پیشتر نیز گفته شد، مینیاتور بر روی سطوح متفاوتی قابل اجراست، از جمله پوست، سفال، سرامیک، شیشه، فلز و…، اما پیشنهاد ما برای علاقمندانی که تازه‌کار هستند، کاغذهایی با بافت محکم و یا مقواست.

البته این نکته را از قلم نیندازیم که وقتی شما تحت آموزش نقاشی مینیاتور ایرانی قرار می‌گیرید، لیست وسایلی که باید برای انجام این هنر تهیه کنید از سوی اساتید به شما داده می‌شود و شیوه کار هر استاد متفاوت است، اما به طور کلی باید یک یا چند نمونه از رنگ‌های محلول در آب، مانند گواش، آبرنگ، رنگ آکرولیک یا مرکب را تهیه کنید. در کنار این موارد به یک پالت برای ترکیب رنگ، چند قلمو، زیر دستی و مداد نیز احتیاج خواهید داشت. در پایان برای محافظت از آثاری که ثبت کرده‌اید، باید روغن نیز تهیه کنید.