هنرمند نقاش رامبراند

اولین نقاشی رمبراند

برای کسانی که رمبراند را از رهگذر آثار دوران کمالش قضاوت می‌کنند و قدر می‌گذارند نخستین تابلو او ناامیدکننده می‌نماید. نخستین تابلو رمبراند که انتسابش به هنرمند کاملا مورد تأیید قرارگرفته یک نقاشی تاریخ نگارانه‌است شبیه یکی از آثار استادش پیتر لاستمن و با عنوان سنگسارکردن استیون قدیس. این تابلو براساس داستانی درباره نخستین شهادت در تاریخ کلیسای مسیحی ساخته شده‌است. به موجب این داستان ، استیون به کفر متهم می‌شود،اورا به خارج از دیوارهای بیت المقدس می‌برند،و با سنگسارکردن از زندگی محرومش می‌کنند.در تابلو رمبراند، استیون روی زمین زانو زده و دستهایش را به بالای سربرده تا خود را در برابر سنگهایی که تا لحظه‌ای دیگر به سویش پرتاب می‌شود.

محفوظ نگاه دارد یا آنکه در آن حالت دست دعا و تضرع به سوی خداوند دراز کرده‌است. تکه سنگهایی که قرار است مغز او را داغان کند هر یک به اندازه یک نارنج درشت است. این لحظه بدی است… این تابلو اثر خیلی خوبی نیست؛ همه چهره‌های تابلو به طرف جلو می‌نگرند و در زمینه پیشین تابلو قرار دارند، به همان شیوه‌ای که کاراوادجو در چنین تابلویی عمل می‌کرد، سرارتابلو با نور بسیار درخشانی روشن شده‌است،به همان شیوه‌ای که لاستمن تابلوهای خود را با نور زیادروشن می‌ساخت، البته به استثنای قسمت چپ زمینه پیشین تابلو که در آن یک اسب تنومند و سوارکارآن در سایه پررنگی نشان داده شده‌اند.

این شیوه پدیدآوردن تضاد به صورت تاریک نشان دادن قسمتی در یک تابلوی سرار روشن می‌تواند نماینده تأثیر و نفوذ سبک کاراوادجو باشد. در هلند بسیاری از هلندیان پروتستانتیسم را بگرمی پذیرا شدند. هلندی‌ها در آن دوران با اسپانیای کاتولیک در جنگ بودند و همین انگیزه مناسبی بود که به پروتستانتیسم روی آورند.نیمی از هلندی‌ها همچنان کاتولیک باقی ماندند و نیمی دیگر به کالونیسم، لوتریانیسم، فرقه آناباپتیست‌ها، فرقه منونیت‌ها، و دیگر فرقه‌های کوچک مذهبی گرویدند.

و آنگاه اختلافات مذهبی و به دنبال آن کشمکشها و تعارضهاآغاز شد…. یوهان وان اولدنبارنولت، سیاستمدار برجسته هلندی،به اتهام حمایت از معترضان (کالونیست‌های لیبرال)، سرش را از دست داد.در چنین محیط و فضای اجتماعی بود که رمبراند تابلو سنگسارکردن استیون قدیس را پدید آورد. تابلویی که در واقع نموداراعتراض هنرمند به کشته شدن اولدنبارنولت بود، ودرعین حال، درخواست التماس آمیز هنرمند را برای دعوت مردم به تساهل و مدارای مذهبی مطرح می‌ساخت و فریادی بود که در طرفداری از صلح و آرامش برآورده شد.

از این نظرگاه چنین به نظرمی‌رسد که رمبراند، با قراردادن خوددرصف معترضان و مخالفت با شاهزاده‌ای که سر انسانی را به همان سبب از تن جدا کرده بود، شجاعت و شهامتی نمایان از خود نشان داده‌است… ازاوضاع و احوال چنین برمی آید که شخص رمبراند در عین حال که فردی خداپرست و معتقد به حضرت مسیح بوداز هیچ یک از گروه‌های مذهبی فعال در آن دوران طرفداری نمی‌کرد، او از چهره همه گونه اشخاص اعم از کالونیست‌ها،معترضان، منونیت‌ها، و یهودیان تصویرهایی تهیه می‌کرد.

حال اگر بخواهیم ترسیم این تابلو را ازنقطه نظرابراز شهامت و بی باکی رمبراند مورد قضاوت قرار دهیم و به این نتیجه برسیم که وی در آن زمان که معترضان مورد آزار قرار می‌گرفتند و به پشتیبانی شخصیتی نیاز داشتند با تهیه این تابلو به یاری آنان شتافت. با همه این احوال، یک نکته مسلم می‌نماید که رمبراند در انتخاب موضوع برای پرده‌های نقاشی خویش دقت کافی معمول می‌داشت تا این موضوع‌ها با معیارهای مشخص سازنده سبک خاص و مکتب مورد علاقه اش هماهنگی داشته باشد، او در سراسرزندگی خود از تورات و انجیل به عنوان منبع اصلی موضوع برای نقاشی‌هایش استفاده کرده‌است.

اکنون به این نکته بپردازیم که، ازنظر جنبه‌های کاملا هنری در تابلو مورد بحث، چه چیزهایی مشخص کننده سبک خاص رمبراند می‌تواند باشد؟ مهمترین و چشمگیرترین نشان خاص رمبراند در این تابلو، احساس نیرومند پددیدآوردن یک درام است. در اغلب تابلوهای لاستمن، نقاش لحظه‌ای را برای نشان دادن اوج درام برگزیده‌است که لحظه‌ای کلیدی و بسیار حساس است و نقاشان تاریخ نگار همیشه مراقب بوده‌اند که در هر یک از تابلوهایشان چنین لحظه اوجگیری درام موجود باشد.

لیکن در تابلوی سنگسارکردن استیون قدیس چنین می‌نماید که رمبراند راهی بهتر و مؤثرتر از آنچه بخاطر استادش رسیده بود یافته‌است : این فقط یک لحظه کلیدی محض نیست، بلکه لحظه‌ای کلیدی است که به حد اعلای عمق و تأثیرگذاری خود رسیده‌است و،دراین تابلو، درست موقعی است که لحظه‌ای بعد استیون قدیس در نتیجه اصابت قلوه سنگی پریشان می‌شود. برخلاف لاستمن که غالباً چهره‌های قهرمانان تابلوهایش را در یک چارچوب آرایش یافته با دکورهای لازم مصور می‌سازد.

رمبراند چنین دکورهایی را به کنار می‌گذاردو چهره‌های قهرمانان تابلو را کاملاً در پیش زمینه تابلو می‌نشاند و، بدین ترتیب، درسیمای بینده، به محض نگریستن به تابلو، حالت شور و هیجان پدیدار می‌شود. چهره‌ها نیز در تابلوهای رمبراند، برخلاف اغلب تابلوهای لاستمن ،آرام و آسوده نیستند، بلکه سرشاراز احساس و شور تند می‌نمایند. رمبراند با سبک خاص خود از مرزهای نقاشی روایتگرانه بسی فراتررفته و حتی مرزهای چنان نقاشی را که می‌توان روایتگری دراماتیک نامید پشت سرنهاده بود. رمبراند لحظه قاطع درام را نقاشی می‌کرد. بنابراین، رمبراند نه نقاشی تاریخ نگار یا روایتگر، بلکه درام نگاری جوان بود. 

کار رمبراند در نخستین سالهای فعالیت هنریش در آمستردام، از شیوه کار روبنس و دیگر نقاشان هلندی پیرو کاراوادجو مانند هونتهورست متآثر بود. مثلاً در تابلویی چون شام در امائوس که به حدود ۱۶۳۰ مربوط می‌شود، موضوع را با درام برجسته‌ای – با ایجاد تضادی شدید میان نور و سایه – شبیه سازی می‌کند، و حتی از شیوه مأنوس نقاشان همعصرش استفاده می‌کند و منبع نور را پشت یک شکل مانع قرار می‌دهد، که در اینجا کله مسیح است.به سبب ژرف نگری در درون آدمی، قدرت تخیل، توانایی فنی و کثرت و تنوع آثارش ، یکی از برجسته ترین هنرمندان اروپایی به شمار می‌آید .

بعلاوه او چاپگر و رسام نیز بود و در حدود سیصد باسمه از وی به جا مانده‌است نخستین هنرمندی بود که اهمیت پرداختن به رنگ، نور و اسلوب رنگامیزی را برابر با اهمیت انتخاب موضوع دانست هدف او کاوش در دنیای درون آدمی بود، خواه در تکچهره‌هایی که از خودش و دیگران نقاشی می‌کرد، خواه در متون مذهبی که به تصویر کشید کاربست اسلوب تدرج ملایم رنگسایه‌ها – از قهوه یی خاموش تا سفید تابناک – به او امکان داد تا حالت روانی متغیر آدمی را بنمایاند، که آن را روانشناسی نور نامیدند در آثارش، نور و سایه به آرامی و با ظرافت در هم می‌آمی‌زند، شکلها را آشکار و پنهان می‌سازند، و کلیتی بصری سرشار از سکوتی روحانی و تعمقی فیلسوفانه پدید می‌آورد. 

گراوورهای رمبراند

ذوق هنری رمبراند شیوه‌های گرافیک، از جمله گراوور تیزابی را نیز دربرمی گیرد. در اینجا نیز او در میان سرآمدان قرارمی‌گیرد و شانه به شانه آلبرشت دورر،استاد بزرگ و گراوورساز اصیل می‌ساید. گراوور تیزابی که در نخستین سالهای سده هفدهم تکمیل شده بود سریعاً دنبال گردید، چون در مقایسه با حکاکی، به مراتب سروسامان پذیرتر بود و در کشیدن طرح، آزادی بیشتری به هنرمند می‌داد. در گراوورسازی تیزابی،یک لوح مسین را با لایه‌ای از موم یا روغن شفاف می‌پوشاندند و سپس طرح یا تصویر را با یک سوزن یا قلم گراوورسازی یا هر ابزار نوک تیز دیگر روی آن می‌کشندو لایه روغنی مزبور را در نقاط پیوسته طرح یا تصویر از روی لوح مسین می‌زدایند ولی برشی در سطحش ایجاد نمی‌کنند.

این لوح ،آنگاه در ظرفی پراسید فروبرده می‌شود؛ اسید،بخش‌های بی روغن شده فلز را می‌خورد و به بیان دیگر، همان کاری را انجام می‌دهد که قلم کنده کاری در شیوه حکاکی انجام می‌دهد. نرمی لایه روغن ، به هنرمند گراوورساز، در مقایسه با هنرمند حکاک چوب یا فلز که مستقیماً روی سطح مقاوم چوبی یا فلزی کار می‌کند، آزادی بیشتری می‌دهد. بدین ترتیب، پیش از اختراع لیتوگراف ( درسده نوزدهم ) ، گراوورسازی تیزابی، آسان ترین شیوه در هنرهای چاپی و شیوه‌ای بود که طراحی و چاپ ظریف ترین خط و رنگ را میسر می‌ساخت.

اگر رمبراند هیچ گاه نقاشی نکرده بود باز به علت باسمه‌هایی که چاپ کرده بود هنرمندی نامدار می‌شد، همچنان که در دوران زندگی خود چنین بود. چاپ و فروش باسمه از منابع اصلی درآمدش بود و او غالباً در لوح‌های فلزیش تجدیدنظر می‌کرد تا بتواند ویرایش یا نسخه تازه‌ای از هر باسمه یا گراوور به بازار هنر برساند.

درتصویر پایین مرحله یا نسخه چهارم گراوور سه صلیب او را نشان می‌دهد. در نسخه‌های پیشین، او تپه کالواری را به شکلی بسیار زیبا و تاریخی، با انبوه سربازان و تماشاگران، تماماً با شیوه‌ای توصیفی و بسیارپرزحمت، شبیه سازی کرده بود. در این آخرین نسخه، آنچه مطرح می‌شود نه اهمیت تاریخی بلکه اهمیت نمادین تپه مزبور است. رمبراند که گویی حوصله اش از جزئیات پیشین سررفته بود، بیشترین بخش آن را با ضربات سخت و رو به پائین سوزن گراوورسازیش حذف کرد تا آنکه به نظر می‌رسد آنچه به توفانی از خطوط سیاه شباهت دارد از آسمان به زمین می‌بارد، و بخشی از صحنه را برفراز سر مصلوبان روشن نگاه داشته‌است.

در اینجا آشکارا اثبات می‌شود که رمبراند می‌خواسته بگوید که «کل داستان کتاب مقدس، برای آن است که آدمی را به سوی صلیب هدایت کند».هنر رمبراند در آخرین سالهای زندگیش ، عملاً از سوی معاصرانش پذیرفته نمی‌شد، هرچند گاهگاه مأموریتهای مهمی چون کشیدن تابلوی سران صنف پارچه فروش نیز به وی واگذار می‌شد. هنر رمبراند در این سالها بسیار شخصی و بسیار خودمدارانه بود؛ بسیاری از هنرشناسان، مانند بالدینوتچی زندگی نامه نویس ایتالیایی،معتقد بودند که رمبراند نقاش بی ذوقی بودکه به شکلهای زشت توجه داشت و رنگ را از یاد برده بود.

این پیشداوری تا سده نوزدهم نیز به اعتبار خود باقی بود، تا آنکه در این دوره نبوغش مورد تأیید و تصدیق قرار گرفت. امروزه او به عنوان یکی از بزرگترین استادان سنت نقاشی و گراوورسازی، نقاشی پرتوان، و مفسر بی مانند مفاهیم پروتستانی کتاب مقدس شناخته می‌شود. در روزگار ما، او الگویی برای هنرمند معاصر، و استادی منزوی و شجاع تلقی می‌شود که راه خویش را بدون ترس از سوء تفاهماتی که احتمالاً فراراهش قرار خواهند گرفت به سوی قله‌های تازه می‌گشاید.